‘Vol verwachting klopt ons hart’. Bij het horen van deze woorden denken we waarschijnlijk allereerst aan de tijd van Sint-Nicolaas, een kinderfeest én een kerkelijke gedachtenis op 6 december. Op deze woorden volgt het spannende vervolg ‘…wie de roe krijgt, wie de gard’. Maar in de tijd tussen Hemelvaart en Pinksteren, klopt ons hart van spanning voor de komst van de Geest van God en klinken andere woorden ‘Kom Schepper Geest daal tot ons neer. Houd Gij bij ons uw intocht, Heer…’ Het is een gebed voor de komst van de beloofde Helper om Gods Kerk op aarde te helpen opbouwen. Ook wordt dit als lied gezongen bij een priesterwijding. Ik herinner mij dat twee vriendinnen mij afzonderlijk en achteraf het volgende vertelden over mijn diakenwijding. Terwijl de litanie van alle heiligen gezongen werd, werd het priesterkoor plotseling fel verlicht, vlak voordat wij door de bisschop met zijn vijven de handen opgelegd zouden krijgen. Nee, het waren niet de lampen die aangingen maar je zou dit mogen uitleggen als een ‘neerdalen’ van de heilige Geest. En laten wij eerlijk zijn. Wij allen hebben, gewijd of niet, Gods Geest als leidsman en beschermer nodig om een beschaving van liefde op te bouwen. Ook is het de bevestiging van de belofte van Jezus om zijn apostelen en ons, niet alleen te laten. De lezingen voor de zevende zondag van Pasen zijn:

• de Handelingen van de apostelen (1, 12-14) gaat over de opdracht van Jezus aan de apostelen om in gebed in het Cenakel de komst van de heilige Geest af te wachten;
• de eerste brief van apostel Petrus (4, 12-16) handelt over de deelname aan het lijden de Heer als het teken van het rusten van de heilige Geest op de gelovige;
• het Evangelie volgens Johannes (17, 1-11a) verhaalt over het begin van het Hogepriesterlijk gebed van Jezus tijdens het Laatste Avondmaal in het Cenakel.

Na zijn Hemelvaart gaan de apostelen en de anderen, zo horen wij in de Handelingen, conform Jezus’ opdracht terug naar Jeruzalem. Ze keren terug naar het Cenakel of de Bovenzaal waar het Laatste Avondmaal heeft plaatsgehad om er in gebed de komst van de beloofde Helper af te wachten. Zo wordt deze zaal van afscheid ook de plaats van een nieuw begin. De Kerk is al door Jezus gesticht aan het kruis maar alleen zijn Moeder Maria, de apostel Johannes en een aantal vrouwen waren toen aanwezig. Nu zijn de elf apostelen, Maria en een aantal andere vrouwen en mannen, leerlingen, samen bijeen. Jeruzalem ligt, zo staat er, op een sabbatsafstand van de Olijfberg waarop Jezus naar de Vader is teruggekeerd. Dit verwijst naar het Oudtestamentische gegeven van de eerbiedige afstand tussen het volk en de Ark van het Verbond toen Jozua, de opvolger van Mozes, met Israël door de Jordaan het Beloofde land introk. En dat is meer dan de 1,5 meter gevraagde afstand van nu, bijna 10 keer zoveel wel te verstaan…

In het Evangelie horen wij het begin van het Hogepriesterlijk gebed van Jezus, na het vertrek van Judas Iskarioth, tijdens het Laatste Avondmaal. ‘Het uur is gekomen’ verwijst naar het feit dat het moment van zijn verheffing of verheerlijking daar is. Dat zou op twee manieren uitgelegd kunnen worden: het moment van zijn lijden en sterven aan het kruis is aangebroken; maar mogelijk ook als een verwijzing naar zijn aanstaande terugkeer naar de Vader waar Hij zal zetelen aan diens rechterhand. Mij doen deze woorden ook denken aan het indrukwekkende gedicht ‘Het uur U’ van de Nederlandse dichter Martinus Nijhoff dat ik tijdens mijn middelbare schooltijd herhaaldelijk heb gelezen. Het genoemde gebed van Jezus is allereerst een gebed voor de apostelen maar ook voor allen, en dus ook ons, die Hem door de Vader gegeven zijn. In de woorden van de apostel Johannes zijn dat allen die ‘niet van maar wel in de wereld’ zijn. Het hoogtepunt van zijn zending is met andere woorden, nabij. Jezus heeft immers ‘de zijnen’ over zijn Vader verteld en door ‘zijn werken’ te doen heeft Hij laten zien dat zij één zijn en ‘Wie Mij ziet, ziet de Vader’. Het doel was en is om de Vader te doen kennen en liefhebben en om uiteindelijk het eeuwig leven te verwerven. Met een kwinkslag zou je in deze context van de spreuk ‘Horen, zien, zwijgen’ de trits ‘Horen, zien en geloven’ kunnen maken. Daar is Jezus nog niet helemaal in geslaagd zo blijkt al na zijn Verrijzenis en zelfs niet bij zijn Hemelvaart. De beloofde heilige Geest zal de apostelen en ons daarbij een stevige hand reiken om ons einddoel, het thuiskomen bij de Vader of het eeuwig leven, te bereiken.

Na het afdalen van de Heer op de avond van het Laatste Avondmaal, van Jeruzalem naar de hof van Olijven horen wij vandaag over het opgaan van de apostelen van de Olijfberg naar Jeruzalem. Het is een omgekeerde beweging en het kruis en de daaropvolgende Verrijzenis van Jezus zijn het keerpunt. Dat is een bemoediging die aansluit bij de woorden van de apostel Petrus in zijn eerste brief. Hij schrijft ons dat als wij te lijden hebben om ons geloof in Jezus Christus, wij dan niet ontmoedigd moeten raken. Dat was in de tijd van de jonge Kerk niet anders. Het uitgelachen, beledigd of zelfs vervolgd worden omwille van het geloof, is een deelhebben aan het lijden van de Heer die ons tegemoet komt. Niet omkeren maar doorgaan. Dit alles maakt deel uit van onze weg naar huis. Het mag ons tot vreugde stemmen want we zijn op de goede weg. De beloofde Helper, de heilige Geest, is onze wegwijzer en zal ons doen volhouden…

AMEN

Wilt u de Overweging van de achter ons liggende zondagen van Pasen en van Hemelvaart nog eens doorlezen, kijk dan op de Home-pagina, klik op de knop ‘Over ons’ en klik dan op Overwegingen in de Paastijd 2020.

Van de grote feesten van de kerk is Pinksteren in onze huidige maatschappij het minst bekende en ik vermoed dat voor veel christenen Pinksteren ook niet zoveel oproept als Kerstmis of Pasen. De heilige Geest is nu eenmaal, onvoorstelbaarder, vreemder, ongrijpbaarder, onbekender dan de Zoon, ook al noemen we de heilige Geest elke keer als we een kruisteken maken of wanneer we in de liturgie een gebed afsluiten: ‘Door onze Heer Jezus Christus, uw Zoon, die met U leeft en heerst in de eenheid van de heilige Geest, God door de eeuwen der eeuwen’.

Bij de Zoon kunnen we ons iets voorstellen: een mens, klein of volwassen. Bij de Zoon herkennen wij wat hij doet: eten, drinken, rondlopen, verhalen vertellen, de stilte opzoeken, bidden. Goed, wat hij zegt is soms niet zo gemakkelijk te begrijpen of te aanvaarden, en wat hij doet verwondert ons, maar toch: een van ons. Maar bij de heilige Geest kunnen we ons veel moeilijker iets voorstellen: vuur en duif zijn de beelden waar we ons wel iets bij kunnen voorstellen, maar die ook vragen oproepen. En vooral: wat doet de Geest?

De liturgie van Pinksteren is een weerspiegeling van dit ongemak en geeft tegelijkertijd ook antwoorden op die vragen over wie de Geest is en wat de Geest doet.

Hét verhaal van Pinksteren

Dat ongemak proef je als je de eerste lezing naast de evangelielezing legt. De eerste lezing uit de Handelingen van de Apostelen is het verhaal over het eerste Pinksterfeest  van de jonge kerk. Als mensen weten wat wij met Pinksteren vieren, is het meestal vanwege dat verhaal. Het is een spectaculair verhaal: een storm, vurige tongen, vreemde talen. In Orveto, een mooie oude stad in Umbrie met een prachtige kathedraal wordt dit verhaal op Pinksteren sinds 1400 uitgebeeld op het plein voor die kathedraal: La Festa della Palombella, het Feest van de Duif. Op het plein is de zaal van het Laatste Avondmaal te zien: de apostelen met Maria zitten te wachten op wat komen gaat. Langs een kabel komt een duif  ‘aanvliegen’ en over de mensen die het hele plein vullen, worden rode snippers uitgestrooid – de vurige tongen. Het spectaculaire verhaal leent zich voor zo’n verbeelding, maar het maakt het ook nog vreemder, want zoiets gebeurt natuurlijk niet echt. Of misschien toch wel?

Enthousiast

We kennen genoeg verhalen van mensen die ergens enthousiast voor raken, we kunnen gemakkelijk beelden oproepen van mensen die bij voetbalwedstrijden of de beklimming van de Alp d’ Huez in vuur en vlam raken. En wat zou de vierdaagse zijn zonder de Via Gladiola? Nu alle evenementen vanwege de coronacrisis afgelast zijn, merken we hoe gewoon en hoe wezenlijk  dat enthousiasme is. Een wedstrijd zonder publiek? Een concert of festival zonder mensen die luisteren of meezingen? Een Tour de France of een andere wielerwedstrijd zonder mensen langs de kant?

Als we met die verhalen en beelden in ons achterhoofd naar het verhaal van Pinksteren luisteren, is het misschien toch niet zo vreemd en wordt het herkenbaar. Het is wel jammer dat in de liturgie niet het hele verhaal horen.  Op het eerste gezicht maakt dat het verhaal eenvoudiger, maar eigenlijk minder herkenbaar. In de liturgie eindigt het verhaal namelijk met mensen die verwonderd zijn over wat ze zien en horen en daar positief over zijn: ‘we horen hen in onze eigen taal spreken van Gods grote daden’. Maar de evangelist Lucas die ook de Handelingen van de Apostelen heeft geschreven voegt daar ook een minder positief commentaar aan toe: ’Maar anderen zeiden spottend: ‘ze zijn zich aan zoete wijn te buiten gegaan’. Dat laatste commentaar is niet vreemd, omdat het Pinksterfeest samenvalt met het Joodse Wekenfeest, een oogstfeest.

Positief en  negatief

Maar er is nog een belangrijker reden waarom naast die positieve waardering een negatieve hoort en waarom door dat negatieve, spottende weg te laten het verhaal minder herkenbaar wordt. Alles wat wij in onze geschiedenis meemaken heeft namelijk positieve én negatieve kanten, of sterker: wat voor de een positief is, is voor de ander negatief, of kan voor de ander negatief  zijn. Het is nog te vroeg om te overzien wat de gevolgen van de coronacrisis zullen zijn, maar dat die er zullen zijn, is wel duidelijk en ook is wel duidelijk dat het ‘nieuwe’ normaal anders zal zijn dan het ‘oude’. En het zal niet vreemd zijn als voor de een dat ‘nieuwe normaal’ positiever zal uitvallen dan voor de ander.

Door die laatste spottende opmerking en dat negatieve oordeel (‘dronken’) weg te laten wordt dus het herkenbare van de werkzaamheid van de Geest in onze geschiedenis weggenomen. De werkzaamheid van de Geest in onze geschiedenis is nooit zo eenzijdig duidelijk. Of beter gezegd : we moeten elke keer weer ontdekken of een vorm van enthousiasme werk van de heilige Geest is of van een andere geest. Uit onze (recente) geschiedenis weten we maar al te goed dat er ook vormen van enthousiasme zijn die duivels en dodelijk zijn. Dat we elk jaar op 4 en 5 mei de miljoenen slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdenken en onze bevrijding vieren herinnert ook aan de waanzin die die oorlog veroorzaakt heeft.

De eerste lezing maakt van het Pinksterfeest dus een spectaculair feest – herkenbaar, als we het verhaal maar helemaal lezen en als het ons aan het denken zet en ons kritisch laat kijken naar vormen van enthousiasme ook binnen onze geloofsgemeenschap.

Pasen en Pinksteren in één

De lezing uit het evangelie maakt van het Pinksterfeest een heel ander feest. Voor de evangelist Johannes valt Pasen en Pinksteren samen. De kerk heeft altijd de visie van Lucas gevolgd en vanaf het begin Pinksteren als een apart feest gevierd, Maar de visie van Johannes – en we hadden dit jaar vanwege de coronacrisis bijna op Pinksteren alsnog Pasen kunnen vieren, maar ook dat gaat niet door – is ook een diepzinnige.

Allereerst vanwege het andere beeld dat hij gebruikt: geen stormwind, maar adem. Niet iets dat je ziet aan de bomen of dat je voelt als je loopt of  fietst, maar iets dat je meestal nauwelijks merkt – behalve als je verkouden bent of moet hoesten. Adem het meest gewone en tegelijkertijd met meest fundamentele voor ons leven. ‘De laatste adem uitblazen’ betekent sterven. Ademen is leven. Als de verrezen Heer over zijn leerlingen zijn adem uitblaast, blaast hij hen leven in, zoals in de schepping God zijn adem in de eerste mens blaast die hij uit aarde gevormd had en zo Adam tot leven wekt.

Vervolgens blaast de verrezen Heer met zijn adem de leerlingen ook zijn leven in. Zoals Paulus het formuleert: ‘die gezindheid moet onder u heersen welke ook Christus Jezus bezielde’ (Fil. 2,5). Johannes geeft die gezindheid, die mentaliteit, dat leven in dit verhaal aan met wat Jezus doet en zegt. Hij wenst zijn leerlingen vrede toe en hij geeft hen de opdracht zonden te vergeven. Het is goed hier even stil te blijven staan.

‘Vrede zij u’

Je kunt denken dat Jezus bij zijn binnenkomst ‘goede avond’ zegt. Maar dan mis je die diepte van ‘vrede zij u’. Die diepte kunnen we ontdekken als we ons realiseren dat de leerlingen allen – behalve een paar vrouwen – Jezus in de steek  gelaten hebben, ondanks hun grote woorden bij het Laatste Avondmaal, en gevlucht zijn toen Jezus gearresteerd werd in de Hof van Olijven. En nu zijn ze nog bang en hebben zij zich opgesloten. Jezus doorbreekt hun isolatie. Maar hij komt niet om wraak te nemen of om hen verwijten te maken – twee reacties die heel gewoon zouden zijn gezien de omstandigheden – hij wenst hen vrede toe. Hij zegt daarmee dat wat hem betreft het verleden vergeten en vergeven is.

‘Zonden vergeven’

En wat hij doet, draagt hij zijn leerlingen op ook te doen. Zoals hij gezonden is om gebroken relaties te herstellen, zo zendt hij zijn leerlingen om precies dát te doen. Gebroken relaties herstellen. Dat is iets dat Jezus telkens doet en wat hem ook veel commentaar op levert. ‘Hij gaat om met zondaars’. Jezus verdedigt zich daarvoor ook: hij is gekomen voor dat ene verdwaalde schaap of die zoekgeraakte munt. Hij vertelt dan de parabel van de twee zonen die beiden hun relatie met hun vader verbroken hebben, de jongste door zijn erfenis op te eisen en hem als het ware dood te verklaren, de oudste door hem niet als vader maar als werkgever te behandelen. Door die relatie te verbreken hebben ze ook hun onderlinge relatie verbroken- de oudste zoon krijgt het woord ‘broer’ niet meer over zijn lippen. En ook de relatie met zichzelf: de jongste ‘komt tot zichzelf’, ontdekt dat hij ook ontrouw geworden is aan zijn dromen en idealen (vgl. Lc. 15, 1-32).

De leerlingen krijgen dus de adem van de verrezen Heer, zijn mentaliteit, de Heilige Geest en met die adem de opdracht tot zonden te vergeven, relaties te herstellen. Precies dat wordt prachtig verwoord in de sequentie van Pinksteren, het lied om de komst van de heilige Geest dat in de liturgie van Pinksteren vóór het evangelie klinkt en zo als het ware ons toe-leidt naar dat evangelie.

Veni Sancte Spiritus,

‘Kom Heilige Geest’: zo begint een van de mooiste liederen uit onze toch al zo rijke liturgie. En dan niet één keer, maar dat ‘kom’ wordt nog drie keer herhaald. Aan het eind van het lied wordt vier keer gevraagd: ‘geef’. Dat ‘geven’ rijmt op het ‘komen’. Degene die gevraagd wordt te komen, komt niet met lege handen, maar met gaven. De eerst twee strofen en de laatste twee vormen de buitenste cirkel van dit lied, dit gedicht.

Veni Sancte Spiritus                           Kom heilige Geest

Et emitte coelitus                                 en zend vanuit de hemel

Lucis tuae radium                                een straal van uw licht

Veni, pater pauperum                         kom vader van de armen

Veni, dator munerum                          kom gever van gaven

Veni, lumen cordium                            kom licht van de harten

Consolator optime                               beste trooster

Dulcis hospes animae                          heerlijke gast van de ziel

Dulce refrigerium                                 heerlijke verfrissing

In labore requies                                  in moeite rust

In aestu temperies                               in stormen stilte

In fletu solatium                                   in tranen troost

O lux beatissima                                  o allermooist licht

Reple cordis intima                             vervul het binnenste van het hart

Tuorum fidelium                                  van uw gelovigen

Sine tuo numine                                  zonder uw kracht

Nihil est in homine                              is er niets in de mens

Nihil est innoxium                               is er geen onschuld

Lava quod est sordidum                      was wat vuil is

Riga quod est aridum                           besproei wat verdord is

Sana quod est saucium                         genees wat gewond is

Flecte quod est rigidum                        maak soepel wat verstard is

Fove quod est frigidum                        verwarm wat verkild is

Rege quod est devium                           richt wat verdwaald is

Da tuis fidelibus                                    geef aan uw gelovigen

In te confidentibus                               aan hen die op u vertrouwen

Sacrum septenarium                           de zeven heilige gaven

Da virtutis meritum                            geef de verdienste van deugd

Da salutis exitum                                 geef een heilvol eind

Da perenne gaudium                           geef eeuwige vreugde

De derde en vierde strofe vormen met de zevende en achtste strofe een binnenste cirkel. Eerst krijgt de Geest zes titels, en volgens worden zes werkwoorden gebruikt. Werkwoorden die over heel gewone werkzaamheden gaan (wassen, besproeien, verwarmen enz. ), maar die hier een ‘geestelijke’ betekenis krijgen. En, het zijn werkwoorden die in het Oude Testament ook gebruikt worden om beeldend het vergeven van zonden aan te  geven. Ook hier wordt de werkzaamheid van de Geest als het vergeven van zonden aangegeven en door die ‘gewone’ werkwoorden kunnen we gemakkelijk ontdekken hoe wij die gebroken of verbroken relaties weer kunnen herstellen.

In de kern van die twee cirkels staat dan een even onthutsend als ontroerend gebed over alles (‘allermooiste’, ‘binnenste) en niets (‘er is niets in de mens’). De erkenning van niets, van geen onschuld, van fouten leidt in dit lied niet tot wanhoop, maar tot het vragen om hulp, om kracht. Dat raakt de kern van Pinksteren: hoop omdat de Helper komt, de gast van de ziel met nog wel zeven gaven.

‘niemand kan zeggen …’

En dan is er in de liturgie van Pinksteren nog een tekst die ons kan helpen dichter bij dit feest te komen, een tekst van Paulus. Een gedrongen tekst, waarin elke zin telt en elke zin het overwegen en ‘uitpakken’ waard is. Ik beperk me tot een gedeelte van de openingszin. ‘ …. en niemand kan zeggen: ‘Jezus is de Heer’ tenzij door de Heilige Geest’.

Als wij een kruisteken maken en daarbij onze doopformule herhalen, ‘in de naam van …’ noemen we als laatste de heilige Geest. Maar Paulus zegt in feite dat de heilige Geest aan het begin komt: zonder de werkzaamheid, de kracht van de heilige Geest komen wij niet tot geloof, kunnen we onze geloofsbelijdenis niet uitspreken, zoals hij op een ander plaats zegt dat we zonder de werkzaamheid, zonder de kracht van de heilige Geest niet weten hoe we moeten bidden, zonder de Geest geen ‘Abba Vader’ zeggen, het Onze Vader niet kunnen bidden. Niet aan het einde, maar aan het begin. De Geest leidt ons naar Jezus de Christus, de Zoon, of zoals Paulus het formuleert, ‘de Heer ‘toe. De Geest leidt ons ook naar de Vader, Abba,  toe.

Die tekst van Paulus uit de eerste brief aan de Korinthiers is een tekst die we ook op het feest van de Drie-eenheid zouden kunnen lezen. “Er zijn verschillende gaven, maar slechts één Geest. Er zijn vele vormen van dienstverlening, maar slecht één Heer [= Jezus Christus]. Er zijn allerlei soorten werk maar er is slechts één God [=Vader] die alles in allen tot stand brengt.”

Ook het feest van de Drie-eenheid zullen we niet als parochie kunnen vieren zoals we dat gewend zijn. Die indrukwekkende icoon van de drie engelen op bezoek bij Abraham en Sara die de basis is voor het logo van onze parochie combineert op een mooie manier de volgorde van onze doopformule met de volgorde die Paulus aangeeft.

We kijken altijd van links naar rechts, Vader -> Zoon -> Geest,  maar de schilder, Roeblev, heeft de drie zo geschilderd dat de beweging in de icoon van rechts naar links gaat: Geest-Zoon-> Vader. De engel rechts, de heilige Geest, houdt zijn handen naar beneden uitgestrekt, nodigt ons zo uit om in die beweging mee te gaan, zodat we kunnen geloven en bidden.

Pastor Herwi Rikhof