H. Antonius Abtkerk, Malden

Geschiedenis van de H. Antonius Abtkerk, Malden

Op 1 januari 2016 is de tot dan toe zelfstandige parochie Heilige Antonius Abtkerk te Malden na fusie deel geworden van de parochie Heilige Drie-eenheid Nijmegen die per 1 juni 2012 bij bisschoppelijk decreet is opgericht. Als mensen onze kerklocatie bezoeken horen we meestal de vraag naar het ontstaan van de parochie en de betekenis ervan voor de bewoners van Malden. Hieronder een samenvatting van die geschiedenis.

1. 1. Geschiedenis van de Middeleeuwse kerk.

In Malden is er sprake geweest van twee houten kerkjes, waarvan het oudste rond 1000 kan zijn gebouwd. Later zijn paalgaten gevonden die hierop wijzen. Ook zijn er fundamenten van een oude Romaanse kapel gevonden uit de twaalfde of dertiende eeuw. In de loop van de dertiende eeuw al zou deze zijn uitgegroeid tot een grotere kerk, van tufsteen, die bediend werd vanuit Nijmegen. In archiefstukken zien we de Maldense kerk voor het eerst genoemd in 1247 met het betalen van belasting aan het aartsdiaconaat Xanten. Rond 1450 had de kerk de vorm die zij vier eeuwen zou behouden. In 1609 moest de kerk van Malden worden afgestaan: de bevolking kerkte toen in Mook. In 1798 werd door het plaatselijk bestuur het kerkgebouw teruggegeven, maar in een zeer vervallen staat. Het onderste gedeelte van de toren bestond nog met enkele stukken muur. Een comité van inwoners werd opgericht om voor de opbouw van het kerkgebouw te zorgen. In 1835 werd het gebouw uitgebreid door enige verbredingen en de aanbouw van de sacristie. In 1839 werd achter het kerkgebouw de Rijksweg aangelegd, zodat het gebouw achterste voren kwam te staan. Omdat de kerk te klein was geworden werden over de gehele kerk verhoogde galerijen aangebracht.

2. De eerste plannen voor een nieuwe kerk.

Door de groei van de bevolking van Malden speelde men meermalen met de gedachte een nieuwe kerk te bouwen. Al in het begin van de twintigste eeuw begon pastoor van Beek met zijn kerkbestuur wegen te zoeken om de oude Middeleeuwse kerk te vergroten of tot een nieuw gebouw te komen. Maar de bisschop gaf geen enkele toestemming tot een uitbreiding of nieuwbouw. Rond 1928 werd de toenmalige bisschop van Den Bosch, Mgr. Diepen, verzocht medewerking tot nieuwbouw te verlenen. Maar weer kon het bisdom niets doen. Toch bleef men denken aan een nieuwe kerk. In 1928 werd bouwland, dat de parochie verhuurde aan de heer P. Sweerts, geruild tegen een gedeelte van het Hof van Robben. Dit moet 2300 vierkante meter zijn geweest. Dit land was bedoeld als uitbreiding van het kerkhof en als uitbreiding van de pastorietuin, waar te zijner tijd een nieuwe kerk zou komen. Ook beginnen in deze tijd parochianen fundaties in te stellen ter stichting van een nieuwe kerk. Pastoor Simons vond bij zijn komst in 1955 dus al veel voorbereid. Pastoor de Bekker en pastoor van Beek dienen dus net zo goed als stichters van de nieuwe kerk beschouwd te worden. Pastoor Simons is maar acht jaar pastoor geweest. In die acht jaar heeft hij wel het uiterlijk van de parochie totaal veranderd. De oude kerk werd afgebroken en een totaal nieuwe kerk gebouwd. In stijl brak men geheel met de oude kerk.

3. Moderne architectuur voor een zich uitbreidend dorp.

De nieuwe kerk ontstond ten westen van zijn voorganger, aan de zuidzijde van het kerkhof. De op het bouwterrein gelegen pastorie werd gesloopt; na voltooiing van de kerk zou een nieuwe pastoorswoning worden gebouwd. Ook de oude kerk werd afgebroken. Sloopmateriaal van de pastorie gebruikte men voor het niet in het zicht liggende metselwerk van de nieuwe kerk. Hardstenen plavuizen werden hergebruikt voor de rondom liggende bestrating. Een belangrijk stedenbouwkundig aspect waar de architect Jos Bijnen rekening mee moest houden, was de structuur van Malden. Vanuit dit oogpunt schiep Bijnen de kerk als onderdeel van een nieuwe kern met een bijbehorend Kerkplein, waaraan het godshuis een belangrijk ontmoetingspunt zou worden. Door zijn hardnekkig doorzetten kon pastoor Simons eindelijk rond Nieuwjaar 1958 architect Jos Bijnen uit Oss namens het kerkbestuur opdracht verlenen een nieuw kerkgebouw te ontwerpen. Geen kleinigheid. Bijnen moest de kerk situeren in een architectonische omgeving die nauwelijks was ingevuld. Het dorp Malden bezat amper een kern en er waren maar enkele uitbreidingen geprojecteerd. Van een nieuw gemeentehuis en een sociaal cultureel centrum was nog geen sprake. Bovendien moest er rekening mee gehouden worden dat Malden zich binnen korte tijd van sterk agrarische gemeenschap zou ontwikkelen tot een stedelijk dorp. In augustus 1958 waren bouwtekening en bestek gereed. De nodige goedkeuringen werden tamelijk gauw gegeven. Op 1 december 1958 werd het werk gegund aan de firma J. de Bont van Hulten, Aannemer- en Timmerbedrijf te Nieuwkuijk.

Het meest wezenlijke deel van het kerkgebouw dat Bijnen ontwierp was een muur van 48 meter lengte, 10 meter hoogte en 2.70 meter dikte. Deze bak- en natuurstenen offermuur, waartegen het altaar is opgesteld, werd haaks op enkele natuurlijke lijnen van oude wegen en plaatsen, zoals het oude kerkhof en de kerk, gebouwd.

Aan de westzijde werd het plein gemarkeerd door een lange, lage galerij die naar de pastorie voert. Aan de oostzijde verrees de doopkapel van waaruit een lage muur de dopeling de weg naar de offermuur en de offertafel wijst. Aan de zuidzijde werd een drievoudige poort geplaatst met er boven een ruimte voor het koor. Alle nu nog niet gesloten ruimten werden ten gerieve van de kerkgangers met glas gedicht. Een monumentaal onderdeel van deze beglazing vormt de voorstelling van de Wonderbare Visvangst, zoals die door de Maastrichtse glazenier Jan Martens werd gerealiseerd. Zo ontstond een lichte kerkruimte van 40 x 30 meter met in 1960 1026 zitplaatsen.

4. Inwijding door Mgr. Bekkers.

Op Palmzondag 10 april 1960 werd het nieuwe kerkgebouw door Mgr. Bekkers geconsacreerd. Nog geheel volgens de oude ritus; het duurde vier uren. Het was een waar volksfeest. De omgeving van de kerk, maar ook het dorp, was versierd met geelwitte vlaggen. Vooral het zingen van het Te Deum is indrukwekkend geweest. Mgr. Bekkers zou datzelfde jaar nog een kapelaan benoemen. Voor vele parochianen is dit kerkgebouw al vijftig jaar (ondertussen in 2020 al 60 jaar) een plaats van bezinning. Wij spreken de wens uit dat ook in de toekomst velen de weg naar de kerk van Malden zullen vinden.

Tekst (iets ingekort) verscheen in het toenmalige parochieblad Kom-In Extra van februari 2010 en is geschreven  door mevr. P. Thijssen, in 2010 verbonden aan Stichting Heemkunde Malden.

5. INGREDIMINI SANCTI DEI

Ieder die de kerk in Malden betreedt ziet boven de ingang de spreuk staan:

INGREDIMINI SANCTI DEI, vertaald: Treedt binnen Heiligen Gods. Deze tekst is afgeleid van het antifonarium van Amalarius van Metz die deze overigens vertaalt met: Treedt binnen Heilige God. Een antifoon is een vers dat gezongen wordt als inleiding op en ter afsluiting van een psalm tijdens de mis en het getijdengebed. De tekst boven de ingang van onze kerk stamt van het antifonenboek voor de inwijding van een nieuwe kerk. Rond 811, werd Amalarius van Metz bisschop van Trier. Een van zijn belangrijkste werken was De ordine antiphonarii (Over de orde van de antifonen) Hierin legt hij de regeling van de Goddelijke eredienst uit en de varianten voor de verschillende feesten, in het bijzonder de oorsprong en betekenis van de antifonen. Hoewel zijn antiphonarium verloren is gegaan, zijn een paar van zijn diensten bewaard gebleven, zoals de ordo voor de inwijding van een kerk.

Deze orde van dienst bestaat uit het zingen van Psalm 50. De bisschop zegent de deuren, de relieken die voor de kerk op een tafel staan terwijl de verzamelde geestelijkheid Asperges Me, Besprenkel mij Heer zingt afgewisseld met Psalm 50; vervolgens loopt de bisschop een keer rond de kerk. Teruggekomen bij de hoofdingang klopt de bisschop 3x op de deuren en zegt: Opent poorten uw deuren en laat de koning der Glorie binnen treden, naar Psalm 24. In de kerk zelf is een geestelijke die vraagt: Wie is de koning der glorie? Daarna loopt de stoet nogmaals 2 maal rond de kerk. Bij de laatste keer antwoordt de bisschop: De heer der heerscharen, die is de Koning der Glorie. Daarna wordt de deur geopend en wordt de antifoon gezongen: Ingredimini sancti dei, treedt binnen Heilige God. Zo vond dit ook plaats op 10 april 1960 in Malden.

Raadpleging oude archiefstukken via het Regionale archief Nijmegen

Archief Antonius Abt Malden naar het RAN in Nijmegen

Het archief van de R.K. Parochie van de H. Antonius Abt in Malden is overgedragen aan het Regionale Archief (RAN) in Nijmegen. Het gaat om archiefstukken uit de periode van 1799 tot 2015. In 1799 namen de katholieken in Malden de kerk, die na bijna twee eeuwen protestantisme tot een ruïne was geworden, weer over. En vanaf 2015 is de parochie van H. Antonius Abt in Malden niet meer zelfstandig. In dat jaar werd de locatie van H. Antonius Abt een onderdeel van de fusieparochie van de H. Drie-eenheid, waarin al zes andere locaties samenwerkten. Er is jaren gewerkt aan de opschoning en ordening van het archief. Eerst door vrijwilligers van binnen en buiten de parochie en tenslotte ook door de medewerkers van het archief in Nijmegen om alle stukken geschikt en toegankelijk te maken voor gebruik in een modern archief. Het resultaat is dat er nu op de schappen van het RAN meer dan zes meter goed geordend materiaal klaar staat voor belangstellenden. Voor inzage gelden de normale openingstijden en gebruiksregels van het RAN. Door corona zijn die helaas op dit moment wel wat beperkt. De complete inventaris (ongeveer 12 pagina’s) is op het internet te raadplegen. Het archief is te vinden onder nummer 1704 in de hoofdcategorie (18) Religie en Levensbeschouwing en in de subcategorie (18.1) Katholicisme.

Het archief bevat natuurlijk veel stukken die in een parochiearchief verwacht mogen worden: registers van doop, vormsel, communie, huwelijk, uitvaarten. Interessant voor mensen die in hun eigen familiegeschiedenis geïnteresseerd zijn. Verder zijn er ook veel stukken die met het bestuur van de parochie te maken hebben: vergaderstukken, benoemingen en correspondentie met het bisdom. Ook de financiële administratie, met bijvoorbeeld ‘de opbrengst der kerkschalen’ hoort daarbij. Heel wat, enigszins persoonlijke, stukken zijn overigens wegens de privacyregels waar ook het RAN zich aan moet houden, op dit moment nog niet ter inzage. Sommige stukken mogen pas na het jaar 2100 geopenbaard worden. Voor de geschiedenis van het dorp Malden zijn de oudste stukken misschien het belangrijkste. Een flink pak gaat over de stichting van de parochie in 1799. Tot die tijd gingen de Maldenaren, die vrijwel allemaal katholiek waren, in Mook en Heumen naar de kerk. Maar in dat jaar nam de Maldense bevolking het initiatief om de kerk over te nemen: het oude kerkje werd opgeknapt, er werd een pastoor benoemd en er werden contacten gelegd met de verschillende overheden. Ook de bouw van de nieuwe kerk (1960) is goed gedocumenteerd. Boeiend zijn ook de stukken uit de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. Dat was de tijd van de rijke roomse vieringen maar ook de tijd waarin de R.K. Werkliedenvereniging in Malden werd opgericht, naast allerlei andere Broederschappen. En het was ook de periode waarin de katholieke scholen voor jongens en meisjes in Malden werden gesticht. Er zijn ook wel een paar stukken die wat minder ernstig klinken. Zo is er nog het draaiboek te vinden van een cabaretavond die het parochiebestuur in 1983 aanbood aan de vrijwilligers van de parochie. En een stuk uit 2006, waaruit blijkt dat de parochie zich toen al zorgen begon te maken over de toekomst van het parochiearchief, vraagt ook wel om een glimlach nu alles 15 jaar later keurig geordend op de planken van het RAN in Nijmegen staat.

Bij de afbeeldingen: een tekening van het oude kerkje in Malden, in 1732 gemaakt door Cornelis Pronk. En een glas-in-loodraam van de tegenwoordige kerk met een afbeelding van de kerk die in 1960 is afgebroken (foto archief locatie Antonius Abt).